W latach 60. Ivan Passer ściśle współpracował z Milošem Formanem, z którym poznali się jeszcze w gimnazjum. Razem z Jaroslavem Papouškiem tworzyli sławną filmową trójcę czechosłowackiej Nowej Fali. Wspólnie zrealizowali najważniejsze filmy Formana z lat 60., przy czym udział Passera w tworzeniu wielu z nich wykraczał daleko poza sam scenariusz.

Jako reżyser debiutował w 1964 filmową etiudą Nudne popołudnie na podstawie prozy Bohumila Hrabala. Rok później nakręcił Intymne oświetlenie. Pozostaje ono jedynym pełnometrażowym czechosłowackim filmem, pod którym Passer jest podpisany jako reżyser, mimo że wkład tego artysty w rozwój czechosłowackiej Nowej Fali był nieoceniony.

Wielbiciel „małych” filmów

Cechą charakterystyczną estetyki Passera było minimum akcji – zamiast tego reżyser skupiał się na stanach, na banalnych i pozornie mało istotnych sytuacjach, które mogą mieć decydujący wpływ na nasze życie. To właśnie one, zamiast wielkich wydarzeń i podniosłych chwil, były dla niego najbardziej interesujące. Josef Škvorecký w swoim zbiorze esejów Wszyscy ci wspaniali chłopcy i dziewczyny (wydanym po polsku w roku 2018 w przekładzie Andrzeja S. Jagodzińskiego) przywołuje osobistą opinię Passera o kinie:

„Nie lubię tych ambitnych filmów, które kończą się kompromisem. Filmów, które porywają się na większy kęs, niż potrafią rozgryźć. Lubię małe filmy, które jakby przypadkiem są ważne. Które budzą w nas podejrzenie, że są ważniejsze niż nam się na pierwszy rzut oka zdawało”.

Bardzo ważna była dla niego również autentyczność, dlatego chętnie współpracował z naturszczykami, osobami często bez żadnego doświadczenia aktorskiego. Rolę człowieka, który gra na skrzypcach, wolał powierzyć nie-aktorowi, który naprawdę potrafi grać na skrzypcach, niż aktorowi, który to tylko udaje. „Rozumiem jednak producentów, którzy się tego dziś obawiają. Wielu widzów chodzi do kina, by zobaczyć konkretnych, znanych aktorów” – mówił w 2016 roku radiu Vltava.

Człowiek i artysta

Po roku 1968 Passer, podobnie jak Forman i wielu innych czechosłowackich twórców, wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. Tam z powodzeniem kontynuował swoją filmową karierę. Do jego najbardziej znanych obrazów z tego okresu należą Sposób Cuttera (1981), w którym główną rolę zagrał Jeff Bridges, oraz telewizyjny film Stalin (1992) z Robertem Duvallem.

Twórczość Passera była ceniona i nagradzana. W 2009 roku na festiwalu w Karlovych Varach odebrał Kryształowy Globus za wybitny wkład artystyczny w rozwój światowej kinematografii. Relacje jego znajomych filmowców świadczą jednak o tym, że był równie wielkim człowiekiem, co artystą – zawsze służył pomocą i potrafił bezinteresownie cieszyć się z sukcesów innych.

Na Kinie na Granicy wielokrotnie prezentowaliśmy filmy Ivana Passera. W tym roku, w ramach retrospektywy Miloša Formana, pokażemy również obrazy, których był współtwórcą – Konkurs, Czarny Piotruś, Pali się, moja panno oraz Miłość blondynki.

[Anna Maślanka]
[Fot. Petr Novák / Wikipedia]